Hayatı
Tam adı Ebû Bişr Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî’dir. Sîbeveyhi diye anılır. Sîbeveyhi kelimesi Farsça bir kelime olan “sîbôyeh” kökünden türemiş olup “küçük elma” anlamını ifade eder. Çocukluğunda yanaklarının kırmızı olması sebebiyle bu lakabla anıldığı aktarılır. Aslen İranlı olup 148/765 yılında Şîraz yakınlarındaki Beydâ köyünde Fârisî kökenli bir ailede dünyaya geldi. Daha sonra küçük yaşlarda ilim tahsil etmek için ailesiyle birlikte o dönemin en önemli ilim merkezlerinden biri olan Basra’ya göç etti. Basra’da Hammâd b. Seleme’nin ders grubuna dahil olan Sîbeveyh, ondan hadis tahsil etti. Birgün, Hammâd’ın dersinde okuduğu bir hadisin ibaresinde yaptığı dil hatasından çok üzülüp gramerini güçlendirmeye karar verdi. Dönemin en büyük dil otoritesi olan Halil b. Ahmed’den on beş yıl kadar Arapça okudu. Bu süreçte ondan nahiv, sarf, lugat ve fonetik tahsil etti. Sonrasında bu birikimini bir araya toplayarak el-Kitâb adlı eserini meydana getirdi. Zira el-Kitâb’daki bilgilerin büyük çoğunluğunu Halil b. Ahmed’den yapılan iktibaslar oluşturur. Basra dil ekolünün en önemli temsilcisi olan Sîbeveyh’in bu kitâbı, Arap dili gramerine dair günümüze ulaşan ilk kitaptır.
Sîbeveyhi’nin nahiv ilmini tahsil ettiği hocaları arasında Yûnus b. Habîb, Ebû Amr b. Alâ ve Îsâ b. Ömer es-Sekafî de vardır. Ayrıca Ahfeş el-Ekber, Ebû Zeyd el-Ensârî ve Nadr b. Şümeyl’den lugat, Müerric es-Sedûsî’den şiir ve lugat ve Hârûn el-Kârî’den de kıraat dersleri aldı. el-Kitâb’daki gramer konularının çok büyük bir kısmında Halil b. Ahmed’den iktibasta bulunmasının yanı sıra Yûnus b. Habîb’den takribi iki yüz, Amr b. el-‘A’lâ’dan kırk, Îsâ b. Ömer es-Sekafî’den yirmi mesele iktibasta bulunur.
Genç yaşına rağmen zekâsı, çalışkanlığı ve bilgisiyle insanların ilgi odağı olan Sîbeveyhi, Halîl b. Ahmed vefat ettikten sonra dilde o dönemin en otoriter âlimi oldu. En meşhur öğrencileri arasında Ahfeş el-Evsat ile Kutrub gelir. Sîbeveyhi, bu başarısını çekemeyen Kûfeli dil bilgini el-Kisâî başta olmak üzere bazı cenahlar tarafından taarruza uğradı. Kûfe dil mektebinin lideri ve Hârûnurreşîd’in sarayında hoca olan el-Kisâî ile Arap dili ve edebiyatı tarihinde “el-Mes’eletü’z-zünbûriyye” diye adlandırılan bir meselede münâzarada bulundu. Sîbeveyhi bu münâzarada birçok âyeti delil olarak zikretmesine rağmen, el-Kisâî’nin itibarını korumak için münâzarada el-Kisâî gâlip ilân edildi. Büyük bir üzüntüyle Bağdat’tan Basra’ya dönen Sîbeveyhi, çok geçmeden bu üzüntünün sebep olduğu bir mide hastalığına yakalandı ve 180/796 yılında vefat etti.
Öğretisi
Sîbeveyhi, Arap grameriyle ilgili yazılmış, zamanımıza ulaşan ilk ve en eski eserin yazarı ve aynı zamanda Basra dil mektebinin en önde gelen temsilcisidir. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb adlı eseri gramer, fiil çekimi ve dilbilimi sahasında çok kıymetli bir ansiklopedik eserdir. Hocası Halîl b. Ahmed vefat ettikten sonra Sîbeveyhi hocasından öğrendiği bilgileri belli bir sistem dahilinde yorumlar da eklemek suretiyle bir araya getirir ve böylece el-Kitâb adlı eseri ortaya çıkar. Eser, sadece sarf ve nahiv konularını ihtiva eden bir eser değil, aynı zamanda fonetik, kıraat, belagat ve fıkhu’l-luga bilimlerini de kapsayan oldukça hacimli ansiklopedik bir eserdir. İçeriği sadece teorik bilgiler barındırmayıp neredeyse her konuya verdiği örneklerle gramer kurallarını somutlaştıran, sonraki dönemlerde yazılan dil eserlerine de ilham kaynağı olan klasik bir şaheserdir.
Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı bütün yönleriyle dil ilimlerine dair bilgileri özgün üslûbuyla içeren kapsamlı bir eser olduğu için birçok araştırmacı Sîbeveyhi’yi genelde belagat özelde de meânî ve beyân ilimlerinin kurucusu olarak görür. Eserde takdim-tehir, ihbâr-inşâ, fasıl-vasıl, hasr, mecaz, teşbih, istiare gibi belâgatın en temel konularına ilişkin özgün izahlar vardır.
Öne Çıkan Eserleri
- el-Kitâb: nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kâhire 1385/1966-1988.
Kaynak: İslam Düşünce Atlası
Dijital Yapım: MÜSİDER ve TV5 Televizyonu
