Hayatı

Şîrazlı filozof ve kelâmcı Sadreddîn Deştekî’nin oğlu olan ve Osmanlı coğrafyasında Mîr Gıyâs olarak da bilinen Gıyâseddîn Deştekî, 866/1461-2 senesinde Şîraz’da doğdu. Gıyâseddîn aklî ve naklî ilimlerdeki tahsilini büyük ölçüde babasından tamamladı. Babasının, oğlunun adına nispetle kurduğu Mansûriyye Medresesi’nde tedris faaliyetlerine devam etti. Safevî Şâhı I. İsmail tarafından, Nasîruddîn Tûsî’nin Merâga’da kurduğu ve o sırada harap halde bulunan rasathaneyi yeniden imar için Merâga’ya getirildi (Anay, 2005, s. 125). Bir süre Tebriz’de Şâh I. Tâmasb’ın vezirliği görevinde de bulunan Mansûr, dönemin önde gelen âlimlerinden el-Kerekî ile girdiği sert bir tartışma neticesinde bu görevinden 938/1531’de azledildi ve Şîraz’a geri dönerek buradaki medresede faaliyetlerini sürdürdü. Gıyâseddîn 949/1542’de Şîraz’da vefat etti. Gıyâseddîn Safevîler’in Şîraz’ı alması ertesinde Şah İsmail’in himayesine girse de, bunun politik bir tutum olduğu ve onun, tıpkı babası gibi, teolojik olarak Şiîliğine delalet eden herhangi bir kanıtın bulunmadığı kabul edilmektedir.

Öğretisi

Tıpkı babası gibi, Gıyâseddîn’in felsefî kariyeri Devvânî karşıtlığıyla yakından ilişkilidir. Yazdığı eserlerin büyük bir kısmı Devvânî’nin savunduğu argümanlara karşı, argümentatif açıdan güçlü ya da zayıf olmasına bakmaksızın karşı argümanlar geliştirmeye hasredilmiştir (Pourjavady, 2011, s. 29). Bu bağlamda o; Devvânî’nin Enmuzecu’l-ulûm’una, onun âlemin hudûsuyla ilgili argümanlarına, Heyâkilu’n-nûr şehine, Şerhu Tehzîbi’l-mantık’ına ve nihayet Risâletü’z-zevrâ’sına karşı eserler yazmıştır. Yazdığı eserler arasında, babası ile Devvânî arasında, özelikle Ali Kuşçu’nun eş-Şerhu’l-cedîd’ine yazılmış haşiyeler etrafında yürüyen tartışmaları hükme bağlama amacı taşıyan eserler de bulunur. Aynı amaç istikametinde Gıyâseddîn, her iki müellifin Levâmiu’l-esrâr ve eş-Şemsiyye haşiyelerindeki argümanlarını tartışan metinler de kaleme almıştır. Devvânî-Deştekî tartışmasını bir sonraki nesle taşıyan bu eserler, söz konusu asırda bir Devvânî ve Deştekî okulunun oluşmasına neden olmuş, çeşitli âlimler tartışmanın taraflarından birini benimseyerek aynı konular hakkında eserler telif etmişlerdir.

Gıyâseddîn, babasının İbn Sînâcı yaklaşımını sürdürecek şekilde İbn Sînâ’nın eserlerinin çeşitli bölümleri üzerine şerhler yazmıştır. eş-Şifâ’nın metafizik bölümü üzerine yazdığı Şifâu’l-kulûb, eş-Şifâ’nın mantık bölümüne dayalı olarak telif ettiği Ta‘dîlu’l-mîzân, el-İşârât’ın maksatlarını belirleme amacı güden Makâsıdu’l-İşârât, yine el-İşârât’taki çeşitli meselelerle ilgili yorumlar içeren Letâifu’l-İşârât ve nihayet el-İşârât’ın Makâmâtü’l-ârifîn bölümüne dayalı olarak yazılmış bir risale, onun İbn Sînâcı metinleri arasında yer alır (Pourjavady, 2011, s. 30).

Öne Çıkan Eserleri

  • İşrâku Heyâkili’n-Nûr li-Keşfi Zulümâti Şevâkili’l-Gurûr: nşr. Alî Awjabî, Tehran 1382/2003.

  • er-Red alâ Hâşiyeti’ş-Şemsiyye: Süleymaniye Ktp., Kasîdecizâde, nr. 706.

  • er-Red alâ Hâşiyeti’t-Tehzîbi’l-Mantık: Majlis, nr. 3423 (Cat., 10 (3)/1283).

  • Hâşiye alâ Ünmûzeci’l-Ulûm: Yeni Cami, nr. 1188.

  • er-Red ale’r-Risâleti’z-Zevrâ: Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5329; Kasîdecizâde, nr. 689.

  • Muhâkemât alâ Hâşiyeti Şerhi Metâlii’l-Envâr: Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2296.

  • Muhâkemât alâ Şerhi’t-Tecrîd: Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 79/3; thk.  Abd Allah Nûrânî, Musannafât-i Ghiyâth al-Dîn, c. 2, s. 625-731.

  • Muhâkemât alâ Şerhi Muhtasari’l-Müntehâ: Majlis, nr. 507.

  • Hâşiyetü Şerhi Hikmeti’l-Ayn.

  • Kitâbü Huceci’l-Kelâm li-Îzâhi Mehacceti’l-İslâm: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3592/4.

  • Şifâu’l-Kulûb: nşr. Abdullah Nûrânî. Musannafât-i Ghiyâth al-Dîn, c. 2, s. 375-487. 

  • Makâsıdu’l-İşârât: nşr. Abdullah Nûrânî, Musannafât-i Ghiyâth al-Dîn, c. 2, s. 489-518.

  • Letâifu’l-İşârât: nşr. Abdullah Nûrânî, Musannafât-i Ghiyâth al-Dîn, c. 2, s. 519-590.

  • Ta‘dîlu’l-Mîzân: nşr. Abdullah Nûrânî, Musannafât-i Ghiyâth al-Dîn, c. 1. 

  •  Kitâbü Makâlâti’l-Ârifîn: nşr. Kâsım Kâkâyî, “Makâmâtu’l-Ârifîn”, Endîşe-yi Dînî, sy. 1/2 (1995-6), s. 83-144; nşr. Abdullah Nûrânî, Musannafât-i Ghiyâth al-Dîn, c. 2, s. 208.

  • Hâşiyetü’l-Kânûn.

  • Hâşiye alâ Şerhi’l-Mülahhas.

  •  Şerhu Risâleti İŝbâti’l-Vâcib: Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 304/1, Fâtih, nr. 3007. 

  • Mirâtü’l-Hakâik ve Mücella’d-Dekâik.

  • Risâle der Tashîh-i Zîc-i Uluğ Beg.

  • Tekmiletü’l-Mecistî: Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 26900/3.

  • Câm-ı Cihannümâ (Mir’âtü’l-Cemâl): Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 581, 3521/9.

  • el-Kifâye fi’l-Hisâb: Süleymaniye Ktp. Fâtih, nr. 3616.

Kaynak: İslam Düşünce Atlası
Dijital Yapım: MÜSİDER ve TV5 Televizyonu