Hayatı

Tam adı Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî’dir. İbn Kuteybe künyesiyle anılır. 213/828 yılında Kûfe’de doğdu. Bağdat’ta doğduğunu söyleyenler de vardır. Ailesi Merv’den taşınıp Kûfe’ye yerleştiği için Fârisî, hatta Türk olabileceği ileri sürülür. İbn Kuteybe, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra Bağdat’a gidip eğitimini orada tamamladı. Döneminin en seçkin âlimlerinden ilim tahsil etti. Bu bağlamda Câhiz’dan dil, edebiyat ve kelam; İshak b. Râhûye’den fıkıh, tefsir ve hadis; İbrâhim ez-Ziyâdî ve Ebü’l-Fazl er-Riyâşî’den nahiv ve lugat; Muhammed ez-Ziyâdî ve Ebü’l-Hattâb el-Hassânî’den dil, edebiyat ve kıraat; Ebû Hâtim es-Sicistânî’den ise dil ilimleri, Kur’ân ilimleri ve şiir tahsil etmiştir. Sonrasında ilim tahsil etmek için Horasan, Mekke ve Basra’ya da gitmiş ve tahsil ettiği bütün bu ilim dallarında otorite sayılacak mevkiye kavuşmuştur. Dil, tarih, edebiyat, Kur’ân ilimleri ve hadis alanındaki kitaplarıyla tanınan ve İslam medeniyetinin yetiştirdiği önemli simalardan biri olan İbn Kuteybe’nin eserlerini Mısır’da okutmak suretiyle tanınmasına vesile olan oğlu Ahmed ve torunu Abdülvâhid’i, bunlar dışında Ahmed b. Mervan el-Mâlikî, eş-Şâşî ve Ebü’l-Kâsım Ubeydullah el-Ezdî’yi öğrencileri arasında zikretmek gerekir. İbn Kuteybe, 63 yaşındayken 276/889 yılında vefat etmiştir.

Öğretisi

Dil, edebiyat, tarih, Kur’ân ilimleri ve hadise dair telif ettiği eserleriyle meşhur olan İbn Kuteybe, bu eserlerle asrının önemli mevzularına ışık tutmuş ve farklı alanlardaki ihtilaf ve istifhamları gidermeye çabalamıştır. Ayrıca, çok yönlü ilmî birikimiyle devlet yöneticilerinin dikkatini celbetmiş ve özellikle kültür tarihi eseri niteliği taşıyan Uyûnü’l-ahbâr olmak üzere bazı eserlerinde izlediği yöntemle zamanının birçok ünlü şahsiyetini geride bırakmıştır. İbn Kuteybe, birçok alana vakıf çok yönlü bir âlimdir. Fakat İbn Kuteybe hakkında bilgi veren müelliflerin neredeyse hepsi onun dil, edebiyat ve şiir alanındaki otoritesine vurgu yapmışlardır. Nitekim o, dildeki otoritesi sayesinde Basra ve Kûfe dil mektepleri arasındaki ihtilafları uzlaştırarak Bağdat dil mektebini kurmuştur. Câhiliye döneminde ortaya çıkan edebî tenkidin gelişimi ve ilerlemesinde İbn Kuteybe’nin büyük rolü vardır. O, şiirde kemiyetten ziyade keyfiyeti ilke edinmiş ve Kur’ân’ı hevalarına göre tefsir edenlerin iddialarını filolojik delillerle çürüterek tefsir ilmine büyük hizmet etmiştir. Ayrıca İbn Kuteybe eserlerinde yer yer temas ettiği itikada dair fikirleriyle Mu‘tezile’ye karşı Ehl-i Sünnet akaidini savunan bir âlimdir. Ayrıca o, âhad haber niteliği taşıdığı için bazı hadisleri kabul etmemenin Müslümanlar arasına fitne sokmak ve onların birliğini ortadan kaldırmak anlamına geldiğini ifade eder.

Öne Çıkan Eserleri

  • Edebü’l-Kâtib: Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1377/1958.
  • eş-Şi’r ve’ş-Şu’arâ: Rittershausen, Leiden 1875; Muhammed Emîn el-Hâncî, Kahire 1302.
  • Uyûnü’l-Ahbâr: nşr. Ahmed Zekî el-Adevi, Kahire 1343-1348/1925-1930; Yûsuf Ali Tavîl, Beyrut 1986.
  • Tevîlü Müşkili’l-Kur’ân: nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire 1373/1954; Ömer Muhammed Saîd Abdülazîz, Kahire 1989.
  • Garîbü’l-Kur’ân: nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire, 1378/1958.
  • Te’vîlü Muhtelifi’l-Hadîs: nşr. Mahmûd Şehbenderzâde, Kahire 1326/1908; Seyyid Ahmed Sakr, Kahire 1378/1958.
  • Garîbü’l-Hadîs: nşr. Rızâ es-Süveysî, Tunus 1399/1978.

Kaynak: İslam Düşünce Atlası
Dijital Yapım: MÜSİDER ve TV5 Televizyonu