Hayatı ve Öğretisi

194/810 senesinde Kûfe civarındaki Hîre’de doğan Huneyn b. İshak, ibâd lakabıyla bilinen Hıristiyan bir Arap kabilesine mensuptur. Babası İshak’ın sürdürdüğü hekimlik mesleğiyle meşhur bir ailede yetişmiştir. Burada Hıristiyan öğretisini tahsil ettiği ilk eğitim döneminin ardından Bağdat’a gitti ve meşhur hekim İbn Mâseveyh’ten dersler aldı. İbn Mâseveyh’le olan bazı çekişmeleri onu Yunancayı öğrenmeye itti. İskenderiye ve Bizans bölgelerine giderek Yunancayı oldukça iyi bir şekilde öğrendi. Sonrasında Arap dilinin inceliklerini öğrenmek için bir süre Basra’da kaldı ve nihayet Bağdat’a geri döndü.

Yaşamının Bağdat dönemi, özellikle tıpla ilgili eser telifi ve Yunanca’dan yaptığı tercümelerle geçmiştir. Bu sırada Abbâsî dönemi, Yunanca-Arapça tercüme etkinliğinin altın çağını yaşamaktaydı. Abbâsî halifesi Me’mûn döneminde başlangıçta Cebrâîl b. Buhtişû’nun isteğiyle tercüme yapmaya başlayan Huneyn, sonrasında tercüme etkinlikleri için yarı-kurumsal bir hüviyet kazanan Beytü’l-hikme’nin en önemli üyelerinden biri haline geldi ve bir kısmı öğrencisi olan beraberindeki birçok mütercimle birlikte Antik-Helenistik birikimin Arapçaya aktarılmasında çok büyük bir rol oynadı.

Huneyn’in aktif bir üyesi olduğu Yunanca-Süryanice-Arapça tercümeler evresi, Emevîler döneminden başlayarak devam eden tercümeler döneminin dördüncü evresine karşılık gelir. Bunlardan birincisi, Emevî dönemindeki idârî ihtiyaçlar dolayısıyla yapılan çeviriler, ikincisi Abbâsî halifeleri Mansûr (slt. 754-775) döneminde başlayan, Mehdî (slt. 775-785) ve Hârunürreşîd (slt. 786-809) dönemlerinde devam eden, üçüncüsü ise Me’mûn’un (slt. 813-833) başlattığı ve filozof Kindî çevresi etrafında yoğunlaşan çeviriler evresidir. Huneyn’in, oğlu İshak b. Huneyn ve ekibinde bulunan Hubeyş b. Hasan el-A‘sem, Îsâ b. Yahyâ, Istefân b. Bâsil gibi isimlerle birlikte yaptığı çeviriler, Kindî döneminde üretilen metinlerin gözden geçirildiği ve birçok yeni eserin Arapçaya artık uzmanlaşmış bir mütercimler grubu tarafından çevrildiği dönem olarak öne çıkar. Bu dönemde, yukarıdaki isimlerden ayrı olarak Ebû Osman ed-Dımaşkî, İbrahim b. Abdillah, İbn Bakkûs, Mûsâ b. Hâlid, Îsâ b. Ali gibi mütercimlerden bahsedilebilir. Söz konusu tercüme evresinde, gözden geçirilen metinler dışında, Eflâtûn, Aristoteles, Theophrastus, Galen, Aphrosiaslı İskender, Porphyry, Iamblichus, Themistius, Proclus, John Philoponus ve Olympiodorus gibi filozoflara ait metinler tercüme edilmiştir. Aristoteles’in Kategoriler, Birinci Analitikler, Retorik, Fizik, Oluş ve Bozuluş Üzerine, Nefs Üzerine ve Metafizik kitapları bu dönemde tercüme edilmiştir. Ayrıca Huneyn çevresi Galen külliyatını neredeyse tamamıyla Arapçaya aktarmıştır. Aphrodisiaslı İskender’in Metafizik üzerine yazdığı şerhin Lambda ve Delta’dan sonraki bölümler üzerine olan kısımları, Quaestione’sinin bir bölümü, De Anima’sı, Fi’l-akl’ı ve Mebâdiu’l-küll adlı eseri Huneyn ve arkadaşları tarafından çevrilmiştir. Porphyry’nin Isagoge’si, Kategoriler, Fizik ve Nikomakhos’a Etik üzerine yazdığı şerhler de bu dönemde tercüme edilmiştir. Yeni-Eflâtuncu şarih Syrianus’un Metafizik şerhinin Beta üzerine olan kısmı da bu dönemde çevrilmiştir. Aristotelesçi şârih Themistius’a ait eserler arasında tercüme edilenlerden en önemlisi ise De Anima şerhidir.

Huneyn b. İshak tercüme ettiği çok geniş Süryanice-Yunanca külliyatın yanısıra, özellikle tıp ve Hıristiyan teolojisi hakkında özgün eserler vermiştir. Ayrıca Yeni-Eflâtuncu İskenderiye okulunun Eflâtun ve Aristoteles felsefesini uyuma kavuşturma yönündeki çabaları neticesinde oluşmuş teorik kabullerin bir kısmını ve Yeni-Eflâtuncu Hıristiyan filozof John Philoponus’un Hıristiyan teolojisini felsefeyle telif etme teşebbüslerini örtük bir şekilde tevârüs eden Huneyn b. İshak, sadece bir mütercim olarak değil, felsefî tutumlar sahibi bir şârih olarak da İslâm felsefesine katkıda bulunmuştur. Bu itibarla Huneyn’in, daha çok Yunanca bilgisiyle öne çıkan erken dönem mütercimlerinin aksine filozof-mütercimler zümresinin bir üyesi olarak değerlendirilmesi gerekir.

Öne Çıkan Eserleri 

  • Kitâbü’l-Mesâil fi’t-Tıb li’l-Müteallimîn: nşr. Muhammed Ali Reyyân, Celâl Mahmûd Mûsâ ve Mürsî Muhammed Arab, Kahire 1978.
  • Kitâbü’l-Aşr Makâlât fi’l-Ayn: nşr. Max Meyerhof, Kahire 1928.
  • el-Mesâil fi’l-Ayn: nşr. P. Sbath ve M. Meyerhof (Le Livre des Questions sur l’oeil de Honain Ibn Ishâq), Kahire 1938.
  • Şerhu Kitâbey Câlînûs ilâ Glûkon fi’t-Teettî li-Şifâi’l-Emrâz: Muhammed Selîm Sâlim, Kahire 1982.
  • Risâletü Huneyn b. İshâk ilâ Alî b. Yahyâ fî Zikri mâ Türcime min Kütübi Câlînûs bi-İlmihî ve Bazi mâ lem Yütercem: Abdurrahman Bedevî, Dirâsât ve Nusûs fi’l-Felsefe ve’l-Ulûm inde’l-Arab içinde, Beyrut 1981.
  • Fi’d-Davi ve Hakîkatihî: nşr. Luvîs Şeyho, el-Meşrık, c. 2 (1899), s. 1105-1113.
  • Risâle fî Hıfzi’l-Esnân ve İstislâhihâ: nşr. Necât Zekeriyyâ Yûsuf ve Zekeriyyâ Yûsuf, Bağdat 1973.
  • Kitâbü’l-Mevlûdîn: nşr. Joseph Habbi, Bağdat 1978.
  • Cevâmiu Huneyn b. İshâk fi’l-Âŝâri’l-Ulviyye li-Aristâtâlîs: Hans Daiber (Ein Kompendium der Aristotelischen Meteorologie in der Fassung des Ĥunain Ibn Isĥâq), Oxford 1975.
  • Risâle fî Keyfiyyeti İdrâki’d-Diyâne: nşr. Semîr Halîl, el-Meşrık, sy. 71/2 (1997), s. 345-363.
  • Makâle fi’l-Âcâl: nşr. Semîr Halîl, el-Meşrık, sy. 65/1-2 (1991), s. 403-425.
  • Nevâdirü’l-Felâsife (Nevâdiru Elfâzi’l-Felâsifeti’l-Hükemâ ve Âdâbü’l-Muallimîne’l-Kudemâ): Kuveyt 1406/1985.

Kaynak: İslam Düşünce Atlası
Dijital Yapım: MÜSİDER ve TV5 Televizyonu