Hayatı

İran’ın Rey şehrinde doğdu. Lakabı Cessâs, kireççi anlamına gelir. Yirmi yaşlarında iken Bağdat’a gidip, dönemin en büyük Hanefî alimi Ebû’l-Hasan el-Kerhî başta olmak üzere pek çok tanınmış alimin derslerine katıldı. Bağdat’taki kıtlık sebebiyle bir süre için Ahvaz’a, sonrasında da hadis tahsili için Hâkim en-Nîsâbûrî ile birlikte Nîşabur’a gitti. Kerhî’nin vefatından sonra Bağdat’ta Hanefî ders halkasının başına geçti ve kendi döneminde Hanefîlerin reisi konumuna geldi. Hayatı boyunca hocası Kerhî gibi devlet hizmetinden uzak durdu ve kendisine teklif edilen başkadılık görevini dahi kabul etmedi. 370/981 yılında Bağdat’ta vefat etti.

Öğretisi

Hanefî mezhebinin günümüze ulaşan en eski usûl eseri Cessâs’ın el-Fusûl fi’l-usûl adlı eseridir. Ahkâmu’l-Kur’an adlı eserine mukaddime olarak kaleme aldığı bu eser, kendi dönemine kadar gelmiş usûl tartışmalarının büyük çoğunluğuna uzunca yer vermesi, eserleri günümüze ulaşmayan Kerhî ve Îsâ b. Ebân gibi Hanefî alimlerin görüşlerini aktarması yanında, Cessâs’ın kuvvetli muhakemesi ve ikna kabiliyeti ile Hanefî mezhebini hararetle savunan üslûbu açısından dikkat çeker. Fusûl’de Cessâs, lafız bahisleri, nesih, şer’u men kablenâ, haber teorisi, icma, kıyas, ictihad, istihsan gibi başlıklarla usûlle ilgili konu başlıklarının hemen hemen tamamına değinir. Fusûl, incelediği kavramlar ve konu çerçevesi bakımından başta Debûsî, Serahsî ve Pezdevî olmak üzere sonraki Hanefî usûl literatürü üzerinde büyük oranda belirleyici olmuştur.

Fusûl’ün “Nazarın gerekliliği ve taklidin yerilmesi” başlığı altında aklın hüküm koymadaki yetkisine dair açıklamaları; Allah’ın ahirette de görülemeyeceğini, sihrin hakikatinin olmadığını söylemesi; bazı teknik usûl tartışmalarında Mu‘tezile usûlcüleri ile paralel görüşleri savunması ve bazı Mu‘tezile tabakatlarında ismine yer verilmesi gibi sebeplerle Cessâs’ın Mu‘tezile’ye mensup olduğu iddia edilmiştir.

Öne Çıkan Eserleri

  • Ahkâmü’l-Kur’ân: thk. Kilisli Rıfat ve Kamil Efendi, Matbaatü’l-Evkafi’l-İslâmiyye, İstanbul 1335-1338; Kahire 1347; thk. Muhammed Sâdık Kamhavî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1985.
  • el-Fusûl fi’l-Usûl: thk. Uceyl Câsim en-Neşemî, Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1985-89; Mektebetü’l-İrşad, İstanbul 1994; thk. Muhammed Tâmir, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.
  • Muhtasaru İhtilâfi’l-Fukahâ li’t-Tahâvî: thk. Abdullah Nezir Ahmed, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1995.

Kaynak: İslam Düşünce Atlası
Dijital Yapım: MÜSİDER ve TV5 Televizyonu